گذری بر تاریخچه تشکیلات مدیریت گردشگری در ایران

جاده ابریشم یا راه شاهی شاید از جمله قدیمی ترین ابزارهای توسعه تجارت در دنیا بتواند محسوب گردد. همچنین ساخت و نگهداری کاروانسراهای متعدد در گستره سرزمینی کشور ما در اعصار مختلف، با کاربردهایی متنوع  یکی از راهکارهای حمایت از تجارت خارجی محسوب می شده است. اما توجه خاص به پذیرش گردشگر به غیر از حوزه اعتقادی و آیینی در کشور ما سابقه چندانی نداشته و موضوعی نو بنیاد محسوب می گردد.

ایجاد ساختارهای دولتی یا حاکمیتی برای حمایت و جذب گردشگران خارجی، ظاهرا از دوره پهلوی اول شروع شده و ادامه یافته است. در این مطلب آنچه بیشتر از جلب نظر خواهد کرد، اسامی انتخاب شده برای این ساختارها است که طبعا با فرض ها و توقعات بنیانگذاران آنها، همراه رخداد سیر تکاملی آنها، ارتباط نزدیکی داشته است. فهرست اسامی به صورت زیر می باشد.

1- اداره جلب سیاحان خارجی و تبلیغات (۱۳۱۴)
در سال ۱۳۱۴، دولت وقت با هدف جلب سیاحان و شناساندن مفاخر و تمدن کهن ایران به خارجیان اقدام به تأسیس اداره‌ای به نام «اداره جلب سیاحان خارجی و تبلیغات» در بدنه وزارت داخله (وزارت کشور کنونی) نمود.

2- شورای جهانگردی (۱۳۲۰)
در سال ۱۳۲۰ شورایی به نام «شورای جهانگردی» در داخل وزارت کشور توسط اداره سیاسی این وزارتخانه تأسیس شد که هفته‌ای یکبار تشکیل جلسه می‌داد.

3- اداره امور جهانگردی (۱۳۳۳)
در سال ۱۳۳۳ با توجه به اهمیت روزافزون جنبه‌های اقتصادی و تحکیم مبانی حسن تفاهم میان مردم کشورهای مختلف که مورد توجه دولت وقت قرار گرفت در وزارت کشور اداره‌ای به نام «اداره امور جهانگردی» تأسیس شد. این اداره طی دوره جدید فعالیت خود، موفق به انجام خدمات زیربنایی چندی در زمینه‌های مختلف توسعه گردشگری کشور شد که از آن جمله پیشنهاد تهیه قوانینی مربوط به ورود و خروج اتباع بیگانه را نام برد.

4- شورای عالی جهانگردی (۱۳۴۰)
به دنبال آن در سال ۱۳۴۰ شورایی به نام «شورای جهانگردی» در اداره امور جهانگردی وزارت کشور با ترکیب ۱۲ نفر از نمایندگان وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی به علاوه سه نفر از افراد صاحب‌نظر و مطلع در امر جهانگردی تأسیس گردید. حسب تصویب‌نامه هیئت وزیران وقت، این شورا وظیفه تعیین خط و مشی و برنامه‌های اجرایی اداره امور جهانگردی وزارت کشور را در سطح عالی نظارت بر عهده گرفت.

5- سازمان جلب سیاحان (۱۳۴۲)
در سال ۱۳۴۲ به دلیل سرعت رو به افزایش صنعت گردشگری و روی آوردن گردشگران خارجی برای مسافرت به ایران و توسعه مواصلات و ارتباطات کشور و همچنین برای هماهنگی و نظارت بر کلیه فعالیت‌های جهانگردی کشور، «سازمان جلب سیاحان» تأسیس شد و صنعت گردشگری رفته رفته جای خود را میان سایر صنایع کشور باز نمود. این سازمان زیر نظر مستقیم نخست‌وزیر بود و دارای شورایی با ترکیب وزارتخانه‌های اقتصاد، کشور، فرهنگ و هنر، سازمان برنامه و بودجه، کانون جهانگردی ایران و سه نفر صاحب‌نظر و مطلع به پیشنهاد سرپرست سازمان و تصویب نخست‌وزیر بود. اعضای این شورا به مدت ۲ سال انتخاب و به صورت افتخاری انجام وظیفه نموده و انتخاب مجدد آن‌ها بلامانع بود. همچنین جلسات آن هر ۲ ماه یکبار تشکیل می‌شد. سرانجام سازمان جذب سیاحان همزمان با تأسیس سازمان ایرانگردی و جهانگردی درسال ۱۳۷۰ شمسی درآن ادغام گردید.

6- وزارت اطلاعات و جهانگردی (۱۳۵۳)
در سال ۱۳۵۳ با الحاق سازمان جلب سیاحان در وزارت اطلاعات این وزارتخانه به عنوان «وزارت اطلاعات و جهانگردی» تغییر نام یافت و سیاستگذاری و هماهنگی امور جهانگردی کشور به معاونت‌ها و چند شرکت وابسته به این وزارتخانه واگذار گردید.

7- معاونت امور سیاحتی و زیارتی وزارت ارشاد اسلامی (۱۳۵۷)
با پیروزی انقلاب ایران (۱۳۵۷) در سال ۱۳۵۷، ابتدا وزارتخانه‌ای به نام «وزارت ارشاد ملی» از ادغام وزارت خانه‌های «اطلاعات و جهانگردی» و «فرهنگ و هنر» تشکیل شد که به سرعت به نام «وزارت ارشاد اسلامی» تغییر نام یافت و کلیه وظایف و مأموریت‌های مربوط به امور سیاحتی، زیارتی، ایرانگردی و جهانگردی در قالب «معاونت امور سیاحتی و زیارتی» در این وزارتخانه سازمان‌دهی شد.

8- سازمان ایرانگردی و جهانگردی (۱۳۷۰)
سپس به موجب مصوبه شورای عالی اداری کلیه وظایف و مأموریت‌هایی که در «معاونت امور سیاحتی و زیارتی» در وزارت ارشاد به «سازمان ایرانگردی و جهانگردی» منتقل شد تا در قالب سازمان به فعالیت خود ادامه دهد. این سازمان دارای یک شورای عالی به نام «شورای عالی ایرانگردی و جهانگردی» به موجب ماده ۲ قانون توسعه صنعت ایرانگردی و جهانگردی مصوب ۱۳۷۰ مجلس شورای اسلامی بود. این شورا با ترکیب ۷ وزیر به ریاست معاون اول رئیس‌جمهور و تعدادی افراد صاحب‌نظر و مطلع بدون حق رأی فعالیت خود را تا پایان سال ۸۲ با تشکیل ۱۳ جلسه (میانگین هر سال یکبار) ادامه داد و در این مدت حدود ۶۷ موضوع در این شورا طرح و مورد تصویب قرار گرفت.

9- جامعه راهنمایان ایرانگردی و جهانگردی
بعد از اتفاقات ۱۱ سپتامبر گردشگری ایران دچار رکود شدیدی شد و به همین دلیل راهنمایان گردشگری نیاز به اتحادیه با هدف تأمین امنیت کاری و آینده شغلی پیدا کردند و به همین دلیل با ایده امیر حسین اربابان غفوری در دیماه ۱۳۸۰ اولین کمیته رسمی راهنمایان ایرانگردی در زیر مجموعه سازمان ایرانگردی توسط دفتر هماهنگی با حضور ۱۰ نفر از راهنمایان منتخب دفتر هماهنگی شروع بکار کردند. در فروردین ۱۳۸۱ کمیته تصمیم گرفت که اقدام به تشکیل صنف راهنمایان نماید. پس از هماهنگی با دفتر هماهنگی سازمان ایرانگردی و جهانگردی و تدارک و تدوین اساسنامه اولین هیئت مؤسس تشکیل گردید. در دیماه ۱۳۸۱ با تشکیل اولین جلسه هماهنگی راهنمایان تصمیم به ادامه کار گرفته شد و در اسفندماه مجوز تشکیل جامعه راهنمایان ایرانگردی از طرف دفتر حقوقی سازمان صادر و در ۴ مرداد ۱۳۸۲ هیئت مؤسس اقدام به تشکیل اولین مجمع برای رای اعتماد به اساسنامه برگزار گردید. ۱۱۰ راهنما از ۱۳۵ نفر رای اعتماد به اساسنامه دادند. با رای اعتماد به اساسنامه هیئت مؤسس اقدام بر برگزاری انتخابات هیئت مدیره نمود. در اولین انتخابات از بین کاندیداهای حاضر ۹ نفر اصلی و ۲ نفر علی‌البدل و ۳ بازرس انتخاب شدند. این انتخابات با حضور نمایند ه سازمان ایرانگردی و جهانگردی آقای رحیم پور و نماینده دفتر هماهنگی آقای جمشیدی، رسمیت جلسه را مورد تأیید قرار دادند. از این رو جامعه راهنمایان به عنوان بدنه اصلی صنف راهنمایان زیر نظر سازمان ایرانگردی و جهانگردی وقت که زیر نظر وزارت ارشاد بود، شروع بکار کرد و در زمانی که معاونت امور سیاحتی و زیارتی به سازمان ایرانگردی و جهانگردی منتقل شد؛ جامعه راهنمایان نیز تحت نظر سازمان ایرانگردی و جهانگردی قدیم و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری جدید قرار داده شد.